Spojrzenie na syndrom wypalenia zawodowego przez pryzmat relacji w pracy wydaje się dzisiaj szczególnie istotne, ponieważ to relacje interpersonalne w miejscu pracy są aktualnie najbardziej obciążające. Te obciążenia mogą skutkować wypaleniem.
Jednym z objawów wypalenia są próby zamachu na podmiotowość partnera oraz zwiększenia psychicznego dystansu wobec osoby, z którą się pracuje. Współpraca z takimi osobami może powodować stres, negatywne emocje oraz przykre frustracje, a długotrwałe pozostawanie pod ich wpływem może być podłożem do pojawienia się rozczarowania będącego solidnym budulcem wypalenia. Wyniki badań jednoznacznie wskazują, że osoby wypalone wzbudzają we współpracownikach niechęć, gniew, a nawet strach, a także mają negatywny wpływ na jakość ich pracy i obniżają im motywację. Negatywne emocje, pogorszenie się jakości pracy i wreszcie przyjmowanie ich sposobu zachowywania się, są szczególnie niebezpiecznymi kosztami tej relacji. Badani przyznają, że przyjmują sposób zachowania osób wypalonych – co wydaje się szczególnie niszczącym skutkiem takiej współpracy – i może przyczyniać się do „zarażania się” wypaleniem zawodowym.
Składowe wypalenia zawodowego
Istotną składową wypalenia jest depersonalizacja, czyli obojętne traktowanie odbiorcy usług (pacjenta, ucznia, klienta, współpracownika), cynizm oraz niechciane i sformalizowane kontakty. Symboliczne odebranie biorcy człowieczeństwa i traktowanie go jako „przypadku” pozwala na mniejsze zaangażowanie się w relacje z nim, co może być świadomą lub nieuświadomioną formą ochrony przed dalszym eksploatowaniem poważnie uszczuplonych już własnych zasobów emocjonalnych (Hełka, Lisowska 2008, Głębocka, Lisowska 2007) [1,2]. Jest skutkiem wyczerpania ogólnego i może powodować rozluźnienie więzi emocjonalnych z innymi ludźmi pozostającymi w kontakcie zawodowym. Relacje wynikające z takiej współpracy mogą powodować wiele negatywnych emocji, które łączą się ze wzrostem występowania problemów zdrowotnych oraz niszczeniem pozytywnej motywacji do pracy. Frustracja może być spowodowana zarówno złymi relacjami, jak i złą informacją zwrotną o wykonywanej pracy lub brakiem takiej informacji w ogóle (Lisowska 2016) [4]. Permanentne działanie stresorów w miejscu pracy może prowadzić do stresu chronicznego, którego skutkiem mogą być choroby psychosomatyczne. Z badań wynika, że w warunkach sprzyjającego klimatu praca stanowi wyzwania, a pracownicy chętnie przejmują na siebie odpowiedzialność, ale też chcą być odbierani jako wartościowi. Wśród aspektów tworzących klimat w pracy wymienia się: poziom zaufania, komunikację, wsparcie od przełożonego i współpracowników oraz przyjacielskie relacje. Klimat organizacyjny można rozpatrywać na pewnym kontinuum od sprzyjającego przez neutralny aż po niesprzyjający; w tym ostatnim przypadku na niesprzyjający klimat pracy składa się zła komunikacja, brak zaufania, brak wsparcia oraz złe relacje międzyludzkie. Współpraca z osobami wypalonymi w sposób zasadniczy wpływa na pogorszenie klimatu organizacyjnego, powodując negatywne emocje.
Zatem długotrwałe pozostawanie pod wpływem przykrych emocji, frustracji i wynikającego z nich stresu w związku z pracą z osobami wypalonymi, może być podłożem do pojawienia się wtórnego syndromu wypalenia zawodowego. Empirycznej weryfikacji owej tezy dokonano dwukrotnie na przestrzeni dekady i okazało się, że wyniki nie różnią się istotnie, co pokazuje pewien niepokojący trend.
Jak zarażamy się wypaleniem?
Źródłem stresu zarówno osób wypalonych, jak i współpracowników w kontakcie z innymi osobami wypalonymi są najczęściej zmęczenie, brak cierpliwości i zrozumienia. Część badanych w tej sytuacji wskazuje również na przesadne oczekiwania pod ich adresem i brak sił, a inni na „szukanie dziury w całym” oraz wrażenie, że wypaleni sami nie wiedzą, o co im chodzi. Współpracownicy dodatkowo wskazują na złą atmosferę, brak zainteresowania współpracą, nieprzewidywalność zachowań, odmowę kontaktu, brak cierpliwości i trudność w zrozumieniu intencji. Badanych najmniej stresuje brak sukcesów i niesprawiedliwość, a jako największe trudności we współpracy z wypalonymi zgodnie wskazują na obniżenie motywacji do pracy, negatywny wpływ na pracę, wzbudzanie niechęci, gniewu i złości. Jeśli chodzi o reakcje na trudne i obciążające kontakty z osobą wypaloną, wskazywali na skrócenie lub przerwanie kontaktu, a za najważniejszą i najgroźniejszą z nich uznaje się odpowiedź tym samym zachowaniem. Dodatkowo część okazywała zdenerwowanie, niewiedzę jak zareagować, wstyd i ucieczkę oraz wściekanie się, a najmniej lęk. We wskazanych sposobach radzenia sobie z takimi współpracownikami okazują bezradność i próbują sobie radzić wybierając incydentalnie sen i czytanie, natomiast najczęściej są wściekli i wybierają głównie alkohol, rzadziej aktywność fizyczną.
Wnioskiem szczególnie interesującym z punktu widzenia problemu zawartego w tytule niniejszej publikacji jest negatywny wpływ wypalenia zawodowego na pracę innych osób, potwierdziło się bowiem założenie o tym, że osoby wypalone pogarszają jakość pracy swoich współpracowników. Zaskakujące były spodziewane reakcje oraz ich siła, ponieważ osoby będące w kontakcie zawodowym z wypalonymi najczęściej spodziewają się agresji, irytacji i cynizmu, a w najmniejszym stopniu życzliwości i smutku. Interesującym wynikiem jest to, że zarówno współpracownik jak i sama osoba wypalona spodziewają się tych samych reakcji osoby wypalonej w różnych sytuacjach zawodowo trudnych. Zatem można przypuszczać, że osoba wypalona dokładnie wie jakie konsekwencje ma jej zachowanie dla innych osób. Wyniki potwierdzają więc tezę, że dłuższe przebywanie z osobami wypalonymi może przyczyniać się do powstania wtórnego zespołu wypalenia (Lisowska 2008) [3]. Istotnie część badanych przyznaje, że zaczyna odpowiadać podobnym zachowaniem co wydaje się szczególnie rujnującym skutkiem takiej współpracy.
Podsumowanie
Uzyskana wiedza w toku przeprowadzonych badań nie tylko potwierdza wielowymiarowość zjawiska, ale pozwala również szerzej spojrzeć na syndrom wypalenia zawodowego. Przyjęta perspektywa osoby wypalającej się, ale również osoby współpracującej z nią pokazuje, że skutki wypalenia są bardzo rozległe.
Przeprowadzone badanie pokazało również jak poważnym problemem jest wypalenie zawodowe nie tylko na poziomie indywidualnym, ale również na poziomie interpersonalnym i społecznym. Brak danych w tej kwestii umożliwiał do tej pory co najwyżej spekulacje dotyczące kosztów, jakie niesie ze sobą współpraca z osobami wypalonymi. Negatywne emocje, pogorszenie się jakości pracy i wreszcie przyjmowanie ich sposobu zachowania się są szczególnie niebezpiecznymi kosztami, które wprost mogą prowadzić do rozwinięcia się wtórnego syndromu w wyniku zarażania się.
W ostatniej dekadzie nurt interpersonalny wydaje się być dominującym w zakresie przyczyn pojawienia się syndromu. To właśnie relacje interpersonalne są tymi najbardziej obciążającymi nas czynnikami i uszczuplającymi zasoby osłabiając nasz dobrostan. Dobrostan według E. Nagoski i A. Nagoski to nie stan umysłu, a stan działania, czyli ciągła
i wymiana wsparcia. Wsparcie natomiast jest jednym z ważniejszych zasobów niezbędnych w budowaniu relacji i wzmacniający nasz dobrostan. Zatem lekarstwem na wypalenie jest nie tylko troska o siebie, ale troska o siebie nawzajem (E. Nagoski i A. Nagoski, 2020). [6].
Bibliografia::
[1] Hełka A., Lisowska A. (2008). Managers’ and teachers’ burnout according to Stevan Hobfoll’s conservation of resources theory. Selected Proceedings of the IAREP/SABE 2008 Conference at LUISS in Rome. Paper no. 220 (12p),
[2] Luiss University Press..Lisowska E., Głębocka A.(2007). Professional burnout and stress among Polish physicians explained by the Hobfoll Reusorces Theory. Journal of Physiology and Pharmacology, Vol. 58 (51), p.:243-52.
[3] Lisowska, E., (2008). Korelaty i konsekwencje wypalenia zawodowego: perspektywa podmiotu i perspektywa obserwatora zaangażowanego. Praca doktorska, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
[4] Lisowska, E. (2016). Syndrom wtórnego wypalenia zawodowego jako konsekwencja relacji interpersonalnych w pracy.
[5] Maslach C., Schaufeli, W. B. (1993). Historical and conceptual development of burnout. In: W.B. Schaufeli, C. Maslach, T.Marek (eds.),(1993) Professional Burnout. Recent Developments in Theory and Research. Washington DC: Taylor & Francis.
[6] Nagoski E., Nagoski A. (2020). Wypalenie. Jak wyrwać się z błędnego koła stresu. Warszawa, Wydawnictwo Czarna Owca.
Badaczka syndromu wypalenia zawodowego od 2002 roku. Autorka rozprawy doktorskiej Korelaty i konsekwencje wypalenia zawodowego, perspektywa podmiotu i obserwatora zaangażowanego. Od roku akademickiego 2007/2008 współpracownik Uniwersytetu SWPS we Wrocławiu, Katowicach, Poznaniu, Sopocie i Krakowie, prowadzi zajęcia na studiach stacjonarnych, niestacjonarnych i podyplomowych: wykład Wypalenie zawodowe, warsztaty Zarządzanie Przez Cele (ZPC), Trudne sytuacje szefa, Motywowanie finansowe i pozafinansowe, Równowaga między pracą a życiem prywatnym oraz seminarium magisterskie (około 100 wypromowanych prac).
Laureatka I miejsca konkursu na najlepszą pracę badawczą z psychologii ekonomicznej – IAREP, Rzym 2008.
W roku akademickim 2011/2012 mentor projektu „Rozwój potencjału Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej poprzez dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy i gospodarki opartej na wiedzy”, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, współfinansowanego ze środków UE.
Od 2012 r. prowadzi szkolenia i warsztaty w ramach własnej działalności. Od 2023 r. prowadzi własny gabinet psychologiczny ze specjalizacją Wypalenie Zawodowe, praca z klientem w nurcie Terapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniach.
Jej zainteresowania badawcze to: stres organizacyjny, wypalenie zawodowe, sposoby radzenia sobie ze stresem i z wypaleniem, społeczne skutki wypalenia.